Shiva là ai?
Shiva (si-va), (tiếng Phạn: शिव) Śiva, phiên âm Hán Việt là Thấp Bà hoặc Cập Chiêu, là một vị thần quan trọng của Ấn Độ giáo, và một khía cạnh của Trimurti.
Phái Shaivism của Ấn Độ giáo (một trong ba giáo phái có ảnh hưởng nhất trong Ấn Độ giáo đương đại) xem Shiva là vị Thượng đế tối cao. Trong phái Smarta, Shiva là một trong năm hình thức nguyên sơ của Thượng đế.
Trong một số trường phái Ấn Độ giáo khác, Brahma, Vishnu, và Shiva đại diện cho ba khía cạnh thần thánh của Ấn Độ giáo và hợp chung thành bộ tam thần Trimurti, với Brahma là người sáng tạo, và Vishnu là đấng bảo hộ và Shiva là hiện thân của sự hủy diệt.
Nhưng bên ngoài bộ tam thần này, Shiva là hiện thân của tất cả: sáng tạo và một sự khởi đầu mới cũng như bảo quản và tiêu hủy. Thần Shiva còn được gọi bằng rất nhiều tên và danh hiệu khác.
Ở cấp độ cao nhất, Shiva được xem như vô hạn, siêu việt, bất biến và vô tướng vô hình. Shiva có rất nhiều hình thức vừa nhân từ vừa gây kinh sợ. Trong khía cạnh nhân từ, thần Shiva được mô tả như là một Yogi toàn trí, người sống trong một cuộc sống khổ hạnh trên núi Kailash, cũng như một chủ hộ có vợ là Parvati và hai con là Ganesha và Kartikeya, và ở khía cạnh kinh sợ, Shiva thường được mô tả như một ác thần hay chém giết. Shiva cũng được xem như thần bảo trợ của yoga và nghệ thuật.
Các thuộc tính biểu tượng chính của Shiva là con mắt thứ ba trên trán, con rắn Vasuki quanh cổ, trăng lưỡi liềm trang hoàng, sông thánh Ganga (Sông Hằng) chảy từ mái tóc rối bù của mình, với vũ khí là Trishula (đinh ba) và nhạc cụ là damaru (một loại trống lắc). Thần Shiva thường được thờ cúng dưới hình thức Shiva linga. Trong các ảnh tượng, thần thường được thể hiện trong trạng thái thiền định sâu hoặc đang múa điệu Tandava trên Maya. Vật cưỡi là con bò mộng Nandi.
Thần Shiva là ai?
Thần Shiva là thần sáng tạo và hủy diệt, một trong ba vị thần chính của đạo Hindu (bộ tam thần Trimurti) Gồm Shiva, Vishnu, Brahma. Shiva theo tiếng Sanskrit có nghĩa là điềm lành và là một trong những thuộc tính của Trimurti.
Người Hindu tin rằng sự hủy diệt của thần Shiva là sự dọn đường để sáng tạo cái mới trong một xã hội không hoàn thiện. Sự hủy diệt mang đến sự tái sinh, do đó thần shiva lại được đại diện cho sự mâu thuẫn mang bộ mặt vừa là ác thần vừa là thần cứu tinh. Thần Shiva được thờ cúng rất nhiều ở Ấn Độ được xem là một trong những vị thần quan trọng nhất của Ấn giáo.
Tính cách thần shiva được xem là hoang dại, không thể kiểm soát được điều đó làm cho hình ảnh vị thần này rất hung tợn, nhưng đôi khi lại đại diện cho hình ảnh của sự khổ hạnh, giữ mình. Ngoài ra vị thần này còn đại diện cho Yoga, một trạng thái thuyền định.
Truyền thuyết về thần Siva
Thần Siva là một trong các vị thần chính của Hindu giáo (bộ tam thần Trimurti). Siva tiếng Sanskrit có nghĩa là điềm lành và là một trong những thuộc tính của Trimurti. Thần này được cho là xuất thân từ Rudra, một vị thần nhỏ được thấy trong Rig- Veda (tập hợp thánh ca xưa của người Aryan có niên đại từ năm 1500 đến 900 trước CN.) Tầm vóc của vị thần này đã lớn dần lên sau khi hấp thụ một số tinh chất của một vị thần phì nhiêu thời Ấn Độ cổ đại với tên gọi gọi là “tiền Siva”. Những con dấu in hình thần Siva có thể được tìm thấy từ thời văn minh Harappa. Các hiện thân của thần này, ngồi trong tư thế một Yogi và có liên quan với súc vật, cây cối, được cho là do ảnh hưởng của nền văn hóa sông Ấn vốn có niên đại từ trước năm 1500 trước CN.
Truyền thuyết về Thần kể rằng, một hôm thần Brahma trông thấy thần Vishnu đang nằm trên một chiếc lá sen trên mặt nước nguyên thủy, Brahma hỏi danh tính. Vishnu bèn xưng danh và kêu Brahma bằng con. Brahma tức giận và tuyên bố chính mình mới là đấng sáng tạo và hủy diệt vũ trụ. Vishnu bát bỏ lời của Brahma, cương quyết cho mình mới là đấng sáng tạo, bảo tồn và hủy diệt vũ trụ. Hai bên đang cãi cọ tranh giành ngôi thứ, thì bỗng hiện ra một cột lửa cao ngất tưởng chừng như không có khởi nguyên. Hai thần bèn ngừng cuộc tranh luận và đồng ý chia nhau đi tìm đầu và cuối của cột lửa. Vishnu đi xuống dưới gốc và Brahma đi lên phía ngọn. Sau một thời gian thám hiểm rất lâu, cả hai đều không đạt được mục đích và phải trở về nơi gặp gỡ ban đầu. Vừa khi đó không gian bỗng vang lên âm thanh linh thiêng của tiếng AUM và Shiva xuất hiện giữa cột lửa khiến cả Brahma và Vishnu đều cảm thấy hân hoan. Khi ấy Shiva bèn nói cho hai thần biết rằng không có ai hơn, ai kém, và ba ngôi tối linh Brahma-Vishnu-Shiva chỉ là ba tác dụng khác nhau của cùng một bản thể.
Hình tượng thần Siva
Thần Siva có nước da trắng thể hiện bản chất thuần túy của tất cả màu sắc. Thần có ba mắt tượng trưng cho mặt trời, mặt trăng và ngọn lửa thế gian, có thể nhìn thấu quá khứ, hiện tại và tương lai. Mái tóc rối của Shiva tượng trưng thần gió. Mái tóc đó cũng tượng cho sức mạnh vì sông Ganga linh thiêng khi nhận lời cầu xin của một đạo sĩ thấu thị (Rishi) xuống trần, Siva đã xõa tóc cho dòng nước xuôi theo và đổ xuống nhẹ nhàng, nếu không thì thế gian đã rung chuyển và xụp đổ tan tành.
Ở hình dạng khác, nếu sáng tạo là thiêng liêng, thì huỷ diệt cũng phải là một phương diện thiêng liêng khác. Siva bán nam bán nữ; tự phân làm chết và sống; một nguyên lí âm, một nguyên lí dương. Các phẩm chất và thuộc tính mâu thuẫn được thấy trong vị thần này để biểu trưng cho một vị thần mà ở trong Thần mọi sự đối kháng đều được hòa giải. Cả đến cả cái tên của Thần, vốn có nghĩa là “điềm lành” cũng nhằm mục đích hòa giải và làm dịu đi khía cạnh hắc ám trong tính cách đã khiến ông phải mang cái tên “kẻ hủy diệt”.
Siva có thể là vị thần tử tế và che chở nhưng cũng là vị thần đáng sợ, có mặt ở các chiến trường và giàn hỏa táng. Ông cũng được thể hiện cổ đeo một vòng đầu lâu. Là thần sáng tạo, Siva cũng là vị thần thời gian do đó là vị thần hủy diệt, Siva là vị thần của sự phì nhiêu, sinh sản nhưng ông cũng là một tu sĩ khổ hạnh đã chế ngự được các dục vọng của mình để sống trên ngọn Kailasa của dãy Himalaya, đắm chìm trong thiền định để duy trì sự tồn tại của thế giới. Mặc dù Siva đem lại chết chóc nhưng thần này cũng chinh phục cái chết cùng bệnh tật và được cầu khấn mỗi khi chữa bệnh.
Dưới dạng Nataraja, Siva là “vua vũ điệu” và thường được miêu tả trong điệu bộ này. Ngài nhãy múa để sáng tạo ra thế giới, nhưng mỗi khi ông mỏi mệt rơi vào bất động thì vũ trụ lại trở nên hỗn loạn, do đó theo sau giai đoạn sáng tạo là sự hủy diệt. Một tích truyện thần thoại về Siva dưới dạng Nataraja liên quan đến 10.000 Rishi hay nhà tiên tri. Siva đến thăm các Rishi chỉ nguyền rủa Siva và khi nguyền rủa không hiệu quả, họ bèn thả ra một con cọp dữ để xé xác Siva. Vị thần vĩ đại dễ dàng dùng móng tay lột lấy tấm da con cọp và choàng lên cổ mỉnh làm tấm khăn choàng. Các Rishi lại làm một con rắn độc tấn công Siva và vị thần này chỉ đeo nó lên cổ mình như một vòng hoa. Cuối cùng, họ cho một gã lùn hung tợn vác gậy tày ra tấn công vị thần, Siva đáp lại bằng cách đặt chân lên gã lùn mà nhảy múa. Các Rishi sững sờ đứng nhìn vũ điệu tuyệt vời. Cả các cung trời cũng mở ra để cho chư thần có thể nhìn thấy vũ điệu lạ lùng. Cuối cùng các Rishi không thể cưỡng lại nổi trước thần Siva đang nhảy múa và họ cùng phủ phục dưới chân ngài. Vật bầu trời chính của thần Siva là “lingam”, một khối đá có hình bộ phận sinh dục nam. Đây được xem là biểu tượng tượng trưng cho bộ sinh thực khí và Mukhalinga hay còn được gọi là linga hình mặt người.
Một truyện thần thoại kể khác rằng thần Siva đến thăm một rừng thông, tại đó có một số hiền nhân đang tu thiền. Các hiền nhân này không nhận ra Siva mà tưởng đây là một anh chàng đến ve vãn vợ mình nên họ làm cho dương vật của Siva mất đi. Tức thời, thế giới chìm trong tăm tối và các hiền nhân cũng không còn nam tính nữa. Cuối cùng họ phải cúng lễ vật cho thần Siva và thế giới trở lại bình thường.
Lại một lần, nhà hiền triết Bhrigu đi đến nơi ở của thần Siva để thỉnh thị ý kiến về một việc tâm linh quan trọng. Khi đến nơi, nhà hiền triết gõ cửa nhưng không thấy có tiếng trả lời. Ông gõ một lần nữa, lần này gõ to hơn nhưng vẫn không thấy động tĩnh gì. Bực mình, ông đạp vào của một cách tuyệt vọng. Cuối cùng thì thần Siva cũng xuất hiện trong tay ôm bà vợ Parvati. Cho rằng thần Siva ưu ái thú vui hoan lạc với vợ chứ không chú ý gì đến mình, vị hiện triết phẫn nộ với cách cư xử của Siva và nguyền rủa Siva rằng: Vì ngài thích hoan lạc, ngài sẽ được thờ trong hình ảnh của cơ quan sinh dục nam. Có thể thấy hình ảnh Siva thường được tượng trưng bằng linga (dương vật) và Yoni (âm vật), hoặc là có 3 con mắt (Mặt Trời, Mặt Trăng và ngọn lửa thế gian), 4 tay (4 phương, tay đinh ba, tay rìu, tay xua đuổi sự sợ hãi, tay ban phước lành). Linga, tiếng Sanskrit có nghĩa là “dấu hiệu.” Vì vậy, truyền thuyết Ấn Độ nói về linga định nghĩa dấu hiện đặc biệt mà người ta có thể nhận ra bản chất của sự vật được gọi là linga.
Một truyền thuyết khác về lý do tại sao những tín đồ Saivism tin rằng linga là một trong những biểu tượng nổi bật nhất trong giáo lý Hindu. Câu chuyện có liên quan đến hai vị thần Brahma và Vishnu. Một hôm trong lúc xung đột giữa Brahma và Vishnu để tranh giành ai là người sáng tạo ra thế giơi, bỗng hiện ra trước mắt một cây cột đang cháy. Muốn biết cây cột đó cao và sâu đến đâu, thần Brahma liền biến thành con ngỗng bay lên trời, thần Vishnu thì biết thành con lợn rừng chui xuống đất. Sau một hồi, cả hai đều không đạt được mục đích của mình và trở về nơi gặp gỡ ban đầu. Vừa khi đó, không gian bỗng vang lên một âm thanh linh thiêng và Siva xuất hiện giữa cột lửa khiến Brahma và Vishnu đều cảm thấy vui mừng và quỳ phục dưới chân Ngài. Siva nói, không ai hơn, ai kém và ba ngôi tối linh Brahma, Vishnu và Siva chỉ là hóa thân khác nhau của cùng một bản thể.
Như vậy, Siva xuất hiện đầu tiên chỉ là một cột lửa hình dương vật giao hòa giữa trời và đất Thần Siva được thể hiện với bốn cánh tay và một con mắt thứ ba, con mắt nội quán, ở giữa trán. Ông thường đeo một con rắn trên cổ làm chiếc vòng, một con nữa ở ngang hông và nhiều con quấn quanh cánh tay. Ông cũng có khi được mô tả mình lấm đầy tro để tượng trưng cho sự tu hành khổ hạnh của ông, cổ họng ông có tên là Nilakantha, hay “cổ họng xanh” do vai trò quan trọng của ông trong công việc khuấy đảo đại dương. Theo một chuyển kể dân gian, trong cuộc khuấy đảo này, các vị thần đã dùng con rắn lớn là Vasuki làm sợi dây thừng xoay tròn ngọn núi Mandara và khuấy đảo đại dương vũ trụ để tạo ra nước cam lộ, thứ thuốc trường sinh bất tử. Tuy nhiên con rắn quá mệt nên cuối cùng đã phun nọc độc ra, đe dọa tiêu diệt cả muôn loài. Siva bèn đến tiếp cứu, ông dùng miệng mình hút hết nọc độc của con rắn, cho nên cổ họng ông bị thâm tím. Siva là cha của vị thần đầu voi Ganesha và của chiến thần Karttikeya. Vật cưỡi của ông là con bò mộng Nandi. Vợ ông hay Shakti – năng lượng nữ của ông có tên là Parvati trong hình thái dịu dàng của bà. Các hình thái khác của bà này là Uma duyên dáng, Bhairavi hung tợn, Ambika tạo sinh, Sati hiền thục, Gauri sáng chói, Kali hắc nương, Durga bí hiểm. Truyền thuyết về con mắt thứ 3 của thần được kể lại là do một đùa nghịch ngợm của Parvati. Trong lúc Siva đang tham thiền trên ngọn Kailasa, Parvati rón rén đến đằng sau ông đưa tay bịt mắt ông lại. Tức thì mặt trời mất sáng và mọi sinh vật đều run rẩy sợ hãi. Đột nhiên con mắt thứ ba nóng cháy hiện ra trên trán Siva, xua tan bóng tối. Lửa từ con mắt ấy vọt ra chiếu sáng chói chang toàn cõi Hymalaya. Parvati bàng hoàng sửng sốt. Sau đó, Siva tội nghiệp cho sự đau khổ của nàng nên đã phục hồi lại vẻ đẹp của các ngọn núi như cũ.
Trong các ảnh tượng, thần thường được thể hiện trong trạng thái thiền định sâu hoặc đang múa điệu Tandava trên Maya. Phổ biến hơn cả là Siva đang múa, điệu múa Tandava, biểu hiện sự vận hành của vũ trụ với 4 tay: tay trống, tay (cầm) lửa, tay chĩa lên trời, tay xuống đất, Thần dẫm chân lên người lùn. Siva hiện thân là Đấng toàn năng (Isvara) gieo rắc chiến tranh, bão tố và phá hủy, đồng thời mang tới cho trần gian may mắn, hạnh phúc và hoan lạc. Có thể thấy rằng vào khoảng thế kỷ VII, hình tượng vị thần Siva thường nhắc tới với hình tượng Siva hoàng đế của các vũ sĩ được tìm thấy động Ellra và hình tượng thần với Siva ba đầu ở Elehanta, Mumbai. Khi quan sát những hình tượng của thần, chúng ta thường thấy ngài đứng cùng vợ của mình là Sati, Uma hay còn được gọi là Parvati – Sơn nữ. Bên cạnh đó còn có con của thần hay hóa thân là thần Skanda (Thần Chiến tranh), Ganesa (Thần Hạnh phúc và May mắn). Vật cưỡi của thần là con bò Nadin hoặc voi, sư tử – Gajasimha. Các thần được đồng nhất với thần Siva là thần Rudra (Thần Bão tố và Hủy diệt), Sambu (Thần Hoan lạc và Hạnh phúc), Isvara (Đấng toàn năng), Kala (Thần Thời gian).
Thờ thần Siva
Thần Siva thường được thờ cúng dưới hình thức Siva linga. phần dưới hình vuông, tượng trưng cho thần Brahma; phần giữa hình bát giác, tượng trưng cho thần Vishnu; phần trên hình tròn, tượng trưng cho thần Siva. Như vậy, tự thân Siva vừa là mình, vừa là bao hàm cái khác; vừa là ta, vừa cưu mang cái – không – ta. Do đó, trong ý nghĩa của sáng tạo, Siva được coi là Đấng toàn năng lưỡng tính (ardha – nari – Isvara) hay một hữu thể trung tính tự phân thân thành âm – dương. Âm dương giao hòa thì vũ trụ được tạo dựng, muôn vật hóa sinh. Các tín đồ của Siva gọi là lingayata được phân biệt nhờ các linga thu nhỏ họ đeo trên cơ thể trong suốt cuộc đời. Nó được giữ trong hộp bạc đeo quanh cổ và được tin là có tác dụng như lá bùa bảo vệ hóa giải những điều xấu xa. Tại Ấn Độ, phần lớn tín đồ đạo Hindu cả đời có 4 lạc thú: Kính thờ thần Siva; đến sông Hằng tắm nước thánh và uống nước ở đây; kết bạn với thánh nhân; cư trú ở thánh địa Varanasi. Thánh địa Hindu giáo, thành cổ Benares (Varanasi ngày nay) nổi tiếng nằm ở phía Đông Nam các bang miền Bắc Ấn Độ, nơi tả ngạn đoạn chảy cong hình lưỡi liềm trung du sông Hằng. Benares còn gọi là “Gasi” hay là nơi ánh sáng của các vị thần chiếu dọi. Vì thành phố ở giữa sông Varana và sông Asi, năm 1957, thành phố Benares quyết định đổi tên thành Varanasi có nghĩa là Ánh sáng của Ấn Độ. Varanasi là sự kết hợp tên của hai con sông bao quanh thành phố này. Đây là một thành phố lịch sử lớn nhất bên bờ sông Hằng. Tương truyền, 6000 năm trước, thành phố này do thần Siva – một vị thần của Hindu giáo (Ấn Độ giáo) lập ra. Thần Siva là vị thần thứ ba trong ba vị thần lớn nhất của Hindu giáo. Thần Siva trú ngụ ở thành phố Varanasi, bất cứ người nào chết ở đây đều đến được với thần Siva, cho dù họ mang nặng nghiệp (karma) xấu thế nào. Mỗi năm nơi này đón từ 2 đến 3 triệu người hành hương đến lễ thần Siva và tắm rửa nước thánh trên sông Hằng.
Trên thế giới đặc biệt là các quốc gia Đông Nam Á vẫn thực hiện nghi lễ thờ thần Siva theo cách này hay cách khác. Tại Việt Nam trong kho tàng nghệ thuật điêu khắc Champa, tượng thần Shiva có vai trò quan trọng và chiếm số lượng lớn thể hiện ngay cả trên bi ký. Những bức tượng đầu tiên xuất hiện vào thế kỷ thứ VIII, qua những bước thăng trầm của lịch sử, dù hình tượng các vị thần khác có mờ phai hay mất đi trong tâm thức Chăm, nhưng Siva vẫn luôn có mặt qua những nhân vật lịch sử được thần hóa, qua hàng trăm ngẫu tượng sinh thực khí (linga) đơn giản nhưng mãnh liệt và đầy sức sống của một trong những quốc gia Đông Nam Á này Trong các nghi lễ ở các làng Chăm Việt Nam ở các tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuận, Khánh Hoà…hiện nay, đồng bào thường dùng những vật biểu trưng có liên quan đến Thần Siva như trụ đá hình tròn, hình dương vật, hình bò Nandin (vật cưỡi của Thần Siva), hay dao găm, chùm hoa, chén dầu dừa…để cầu Thần Siva. Tháp Mỹ Sơn cũng là nơi được xem là nơi tập trung nhiều hình tượng nữ thần Siva được trang trí đặc sắc đặc biệt với các vũ điệu của thần.
********************
Đăng bởi: THPT Ngô Thì Nhậm
Chuyên mục: Tổng hợp
